————————————
Հսկա, ահռելի է Մասիս սարը։ Դեռ Մովսես Խորենացին է պատմել, որ դևերն այդ սարն ի վեր են տարել հայոց թագաժառանգ Արտավազդին1։ Մասիսի վրա օձեր ու վիշապներ, նաև քաջք-ոգիներ էին ապրում2, ու քանի դեռ Նոյն իր տապանով այնտեղ չէր իջել, հետո էլ սուրբ Հակոբ Մծբնեցին չէր բարձրացել այնտեղ ու իր աղբյուրը բխեցրել, մռայլ ու սարսափելի էր այդ սարը մարդկանց համար։ Այդ սարի քարանձավներից մեկում երկար բանտարկված է մնացել Արա Գեղեցիկը, որին ազատել է Ծաղիկը3։ Այդ ծաղիկը Շուշան աստվածուհին էր, որ ապրում ու թագավորում էր մի ժամանակ կանաչ ու ծաղկունքով լի, իսկ Շուշանի հեռանալուց հետո՝ անկյանք տափաստան դարձած Վիշապասարի վրա։
Բայց սկսենք այն տեղից, որ Շուշանը սովորական – կամ գուցե ոչ այնքան սովորական – մի հովվի աղջիկ էր։ Նա չքնաղ, սպիտակամաշկ էր ու նուրբ։ Աստղիկի պես նա էլ մեծացել էր բարձր ձյունապատ լեռներում, այս անգամ՝ Սյունիքի լեռներում։ Նրա ծիծաղից սարերի վրա շուշաններ էին բացվում, իսկ երբ նա լալիս էր, նրա արցունքներից քաղցրահամ աղբյուրներ էին գոյանում4։ Երբ Շուշանը մեծացավ, նա գնաց Մասիսից ոչ շատ հեռու մեկ այլ բարձր սարի վրա բնակվելու։ Երբ նա ոտք դրեց այդտեղ, սարը պատվեց կանաչով ու շուշաններով։ Ամպերից, աստղերի ցոլքերից՝ Արևի ու Լուսնի շողերի օգնությամբ նա մի հրաշակերտ ճերմակ վրան շինեց իր համար և բնակվեց դրանում։ Մենակ չմնալու համար Շուշանն իր հետ տարավ սպիտակ օձերին, որոնք նրան ենթարկվում էին որպես ծառաներ, բայց և սիրում էին որպես իրենց թագուհի։ Այդ օձերի անունով սարը կոչվեց Օձասար։
Շուշանին քնելուց առաջ աղոթքով դիմում էին որբուկները, որ հացի ճար անի իրենց համար։ Առավոտյան էլ նրան դիմում էին քաջ զինվորները, որ ուժ ու հաջողություն շնորհի իրենց։ Հողն իր մայրն էր և բերք էր տալիս ամեն հողագործին, միայն թե նա իր սիրասուն աղջկան փառաբաներ։ Շուշանին սիրահարված էր անգամ Երկինք աստվածը, որը նրա փեսացուն էր, և նրա ցանկությամբ առատ անձրևներ էր ուղարկում անդաստանների վրա։ Իսկ Շուշանն այնքան բարի էր, որ այն երկրում, որ Նոյի իջնելուց հետո Նախիջևան պիտի կոչվեր, չկար անբերրի հող, ամենուր ծաղկունք ու բերք էր, և մարդիկ երջանիկ էին ապրում։
Մասիսի վիհի մեջ ապրող օձերի թագավորը, որ ինքը սատանան էր, նախանձեց Շուշանի փառքին ու պատերազմ հայտարարեց նրան։ Նրա սև օձերի զորքը հարձակվեց լուսավոր Օձասարի վրա։ Սև ու սպիտակ օձերը բախվեցին իրար։ Ծանր կռիվ էր դա։ Ճերմակ օձերը չէին կարող թույլ տալ, որ սատանա-օձը հասնի իրենց թագուհուն, ու հերոսի պես պայքարում էին, մինչդեռ Շուշանը հեռացավ սարից ու թաքնվեց Արաքս գետի ջրերում։ Սև օձերն էլ գտնվում էին իրենց թագավորի կախարդական ազդեցության տակ և իրենց կյանքը չէին խնայում, որ գրավեն Շուշան դիցուհու վրանը։ Ու շատ օձեր ընկան երկու կողմից, դիակներով պատելով լուսավոր Օձասարը, բայց հաղթող չկար հավասար այդ մարտում։ Ինքը օձերի թագավորը նույնպես կռվի դաշտում էր։ Սպիտակ օձերը մահացու վերքեր էին հասցրել նրան։ Նա մի կերպ սողալով իրեն նետեց անդունդի մեջ, իսկ նրա սողացած տեղը այդպես էլ մնաց որպես դեղին հողի շերտ՝ Օձասարի վրա, որ դարեր անց մարդիկ ցույց էին տալիս ու զարմանում օձի մեծության վրա։ Դրանից հետո սարին Վիշապասար կոչեցին։ Պատերազմն ավարտվեց, ողջ մնացած օձերը՝ կորցնելով իրենց առաջնորդներին, քաշվեցին ամեն մեկն իր բույնը, բայց այն կանաչն էլ չկար, ամբողջ սարը պատված էր օձերի կարմիր արյունով, և այդպես կարմիր էլ մնաց դարերդար․․․
Բայց մարդիկ հավատում են, որ մի օր Վիշապասարը նորից կկանաչի։ Դրա համար, սակայն, պետք է կատարվեն մի քանի պայմաններ։ Նախ՝ մարդիկ որքան էլ երկար ապրեն, նրանց մեղքերը պիտի լինեն կորեկի հատիկի չափ, իսկ ցորենի հատիկը պիտի դառնա փշատի պտղի չափ։ Երկրորդ՝ այն մարդիկ, որ չունեն երեխաներ, պիտի օգնեն աղքատներին։ Այդ ժամանակ երկնքից կժպտան սրբերը, իսկ չար սատանան կընկնի իր գահից։ Դա ազդանշան կլինի չքնաղ Շուշանի համար, որ ելնի Արաքսի ջրերից ու գնա դժոխք՝ Անդնդային վիշապ-սատանայի մոտ։ Սատանան իրականում երկու սիրտ ունի՝ մեկը չար, մյուսը՝ բարի, բայց նրա բարի սիրտը քնած է մինչև Շուշանի գալու պահը։ Միայն Շուշանը կարող է գտնել և համբուրել սատանայի բարի սիրտը։ Եվ գիտե՞ս, թե ի՞նչ կլինի այդ ժամանակ։ Ծծմբե կրակով լի դժոխքը կլցվի Արաքսի սուրբ ջրով ու կվերածվի ծովի, դժոխքի խավարը դուրս կմղվի լույսի ճառագայթներով։ Ջուրը կլվա-կտանի չարի բոլոր հետքերը։ Եվ ջրերի միջից դուրս կգա հուրի պատանին, այն, որ «հուր հեր ուներ, բոց ուներ մորուս, և աչքունքն էին արեգակունք»։ Արաքսի ջուրը կլվա նրա աստղանման լույսով ճակատը5։
